تاریخچه تاسیس انستیتو پاستور ایران

یک سال پس از جنگ جهانی اول، دولت ایران با آن که هنوز از مصائب جنگ جهانی رهایی نیافته بود و اثرات خانمانسوز قحطی و بیماری در کشور فراگیر بود، برای تعالی علم پزشکی و تحقیقات پیرامون انواع بیماریهای واگیردار بومی به فکر تجدید روابط علمی خود با کشور فرانسه افتاد. هیات نمایندگی ایران، در اول آبان ماه سال 1298 ه. شمسی با دکتر پیر پال امیل رو (Pierre Paul Émile Roux) (1312- 1232 ه.ش.)، رئیس وقت انستیتو پاستور در پاریس ملاقات نمود و در آن ملاقات اساس تاسیس انستیتو پاستور ایران پی‌ریزی گردید.

در 30 دیماه 1299، پروفسور رنه لگرو (René Legroux) که از طرف انستیتو پاستور پاریس مامور رسیدگی بود موافقت‌نامه‌ای را با وزیر امور خارجه ایران به امضاء رسانید و بدین ترتیب انستیتو پاستور ایران تاسیس شد.

شکل زیر دکتر رنه لگرو دکتر علی اصغر مؤدب نفیسی (وزیر بهداری) در مراسم امضای تفاهمنامه تاسیس انستیتو پاستور ایران، 1299

انستیتو پاستور ایران در دوم شهریور ماه 1300 ه. شمسی، رسماً در تهران افتتاح شد. به پیشنهاد امیل رو، ژوزف منارد (Joseph Mesnard) به عنوان اولین رئیس انستیتو پاستور به ایران آمد و مدت 5 سال در این سمت بود.

شکل زیر- دکتر ژوزف منارد، اولین رئیس انستیتو پاستور ایران

دومین رئیس فرانسوی انستیتو پاستور ایران، جوزف کراندل (Joseph Kerandel) بود که در شهریور 1305 به تهران آمد و تا پایان عمرش در 1313 در ایران ماند. وی در گورستان کاتولیک‌ها در تهران به خاک سپرده شد. دکتر کراندل انستیتو پاستور ایران را بر مبنای پیشرفت های تازه ای که نصیب متخصصین در فرانسه شده بود با کمک همکاران ایرانی خود از جمله دکتر ابوالقاسم بهرامی، دکتر مهدی قدسی، دکتر حسن میردامادی، دکتر حسین مشعوف، دکتر احمد نجم آبادی، دکتر وارطانی و دکتر تیمور دولتشاهی و عده ای دیگر توسعه داد و این همکاری باعث شد که دامنه فعالیت و خدمات انستیتو پاستور ایران گسترش بیشتری یابد.

بعد از درگذشت دکتر کراندل، دکتر حسین مشعوف به کفالت انستیتو پاستور ایران انتخاب و مشغول کار شد. یک سال بعد، پرفسور لگرو از طرف انستیتو پاستور پاریس به عنوان مدیر علمی انستیتو پاستور ایران، تعیین و قرار شد سالی چند بار برای سرکشی و تعیین خط مشی کار به ایران مسافرت نماید و امور انستیتو پاستور ایران را از دور زیر نظر بگیرد و در مدت غیبت ایشان انستیتو پاستور ایران زیر نظر دکتر ابوالقاسم بهرامی باشد.

از سال های 1318 تا 1324 بر اثر جنگ جهانی دوم رابطه انستیتو پاستور ایران با انستیتو پاستورپاریس قطع شد و این مؤسسه به ریاست دکتر بهرامی و معاونت دکتر مهدی قدسی با همکاری دیگر کارمندان ایرانی همچنان به فعالیت های خود ادامه داد. به طور کلی در سالهای قبل از جنگ که تعداد آزمایشگاه ها خیلی محدود و فعالیت های آن ها کفاف احتیاجات کشور را نمی داد اکثراً مسایل بهداشتی کشور که در حوزه مسؤلیت اداره کل صحیه مملکتی (وزارت بهداشت وقت) بود از طریق انستیتو پاستور ایران حل و فصل می شد که یکی از آن فعالیت ها،

بررسی بهداشتی قرنطینه های کشور بود و انستیتو پاستور ایران به همت مسؤولان امر و مساعی و جدیت های رؤسای وقت صحیه کل مملکتی (دکتر احیاءالملک، دکتر احیاء السلطنه، دکتر امیراعلم و دکتر لقمان الملک) مبارزه با بیماری های واگیر به خصوص وبا را در کشور به بهترین شکل انجام داد.

پس از خاتمه جنگ جهانی دوم، به منظور توسعه انستیتو پاستور ایران و تأسیس بخش های تازه، دکتر منوچهر اقبال وزیر بهداری وقت از انستیتو پاستور پاریس دعوت به عمل آورد تا هیئتی را برای تجدید نظر در تشکیلات و تعیین خط مشی تازه انستیتو پاستور به ایران اعزام کنند. این هیئت در سال 1325 به سرپرستی پرفسور پاستور والری رادو (Pasteur Valery Radot) رئیس شورای انستیتو پاستور پاریس و عضویت چند تن از رؤسای بخش های انستیتو پاستور وارد تهران شدند و در جشن بیست و پنجمین سال تأسیس انستیتو پاستور ایران نیز شرکت نمودند.

شکل زیر- پرفسور پاستور والری رادو، رئیس شورای انستیتو پاستور پاریس و دکتر جرج بلانک (MM. Georges Blanc) رییس انستیتو پاستور مراکش (کازابلانکا) در مراسم جشن 25 امین سال تاسیس انستیتو پاستور ایران

در تاریخ 3 شهریورماه 1325، متمم موافقت نامه همکاری های علمی و فنی بین انستیتو پاستور پاریس و انستیتو پاستور ایران به امضاء رسید؛ براساس این توافق، انستیتو پاستور ایران از نظر مالی و اداری مستقل شد، زیر نظر یک شورای عالی به ریاست وزیر بهداری وقت قرار گرفت و یکی از متخصصین فرانسوی به نام دکتر مارسل بالتازار، که در انستیتو پاستور مراکش فعالیت می نمود، به ریاست انستیتو پاستور ایران انتخاب شد.

براساس برنامه جدید، انستیتو پاستور ایران فعالیت های تازه ای در زمینه خدمات بهداشتی، پزشکی، اپیدمیولوژی و تحقیقاتی آغاز کرد و دست به کار ساختمان های جدید شد.یکی از حوزه های جدید مطالعات انستیتو پاستور ایران، مطالعات طاعون بود.

اکنلو و طاعون

در سال 1325 و همزمان با دور جدید فعالیت های انستیتو پاستور ایران به ریاست دکتر بالتازار، بخش اپیدمیولوژی انستیتو پاستور ایران اولین ماموریت خود به خارج از تهران را با عزیمت به مناطق شمال غربی کشور و به کمک یک آزمایشگاه صحرایی مستقر در یک کامیون آغاز کرد که شروعی بر تهیه نقشه اپیدمیولوژیک کشور بود و با اضافه شدن جیپ های صحرایی شکل عملیاتی تری پیدا کرد. ماموریت های این تیم تحقیقات صحرایی در همان سال با اپیدمی طاعون در منطقه کردستان شکل عملیاتی تری به خود گرفت. گرچه طاعون در کردستان مسبوق به سابقه بود ولی در این سال برای اولین بار تیم های تخصصی انستیتو پاستور ایران به محل اپیدمی اعزام می شدند و با قرنطینه کانون بیماری و انجام اقدامات اپیدمیولوژیک مناسب بر روی انسان ها و جوندگان توانستند همه گیری طاعون را کنترل نمایند.

مشخص شدن کانون طاعون در کردستان و اهمیت این بیماری سبب شد که آقایان دکتر مارسل بالتازار، دکتر منصور شمسا، دکتر یونس کریمی، دکتر عبدالله حبیبی، دکتر محمود بهمنیار، دکتر میرزا آقا افتخاری، دکتر عبدالرحمن فرهنگ آزاد، دکتر بیوک سیدیان و دکتر هوشنگ مجد تیموری با آموزش و تعلیم تکنسین¬های ورزیده و تهیه وسایل مورد نیاز برای مطالعات صحرایی، طی سال های متوالی در سراسر این منطقه مطالعات دقیق علمی و اپیدمیولوژیکی را انجام دادند.این تیم های تحقیقاتی در سال های بعد از همکاری های بین المللی برای توسعه فعالیت های تحقیقاتی و کنترلی خود استفاده نمودند.

شکل زیر- قرنطینه متعاقب اپیدمی طاعون در روستای آقبلاغ مرشد در 30 کیلومتری پایگاه اکنلو

در 9 اپیدمی طاعون طی سال های 1325 تا 1344 ه.ش. در کردستان و آذربایجان، تعداد زیادی از افراد مبتلا به طاعون توسط تیم های اعزامی انستیتو پاستور ایران از مرگ نجات یافتند و 156 نفر نیز در اثر بیماری مردند. در سال 1331، به همت دوست ایرانی دکتر بالتازار، منوچهر قراگزلو، و با اعطاء زمین از طرف او تاسیس یک آزمایشگاه در روستای اکنلو، در مجاورت قلب کانون طاعون ایران در کردستان امکان پذیر شد. این پایگاه تحقیقاتی از سال تاسیس تا به امروز، زیر نظر بخش اپیدمیولوژی انستیتو پاستور ایران فعالیت می نماید.در این پایگاه تحقیقاتی، که امروزه به نام پایگاه تحقیقاتی بیماری های نوپدید و بازپدید شناخته می شود، دکتر بالتازاز و همکاران پرتلاشش برای تحقیقات وسیعی را در رابطه با طاعون انجام دادند و پایگاه تحقیقاتی اکنلو را به عنوان یکی از مراکز رفرانس جهانی طاعون مطرح کردند.

از سال 1331 و با شروع مطالعات طاعون به محوریت پایگاه جدید تحقیقاتی انستیتو در اکنلو، تیم های تحقیقاتی می توانستند چندین ماه در منطقه مستقر شده و مطالعات جوندگان را پی گیری و مطالعات عمیق تری در منطقه، در شرایط راحت تر نسبت به قبل، انجام دهند و مجبور نبودند هر بار تمام وسایل مورد نیاز را با خود حمل کنند.

شکل زیر- ایستاده از راست: مهندس نبوی، دکتر یونس کریمی، دکتر مارسل بالتازار، علی قهرمانی، همسر دکتر کلن، محمد حنیفی، فیض الله سالارکیا، حامد سالارکیا، سلمان مصباح، موسی حکیمی و دکتر کلن در آزمایشگاه تحقیقات طاعون، اکنلو ، 1336

در آن سال ها، تلفیق همکاری های صحرایی و آزمایشگاهی راه حل کلیدی انجام اقدامات موثر اپیدمیولوژیک بود و فرضیات تحقیقاتی وسیعی را موجب گردید. مطالعات دامنه دار تیم های تحقیقاتی انستیتو پاستور نشان داد جونده های مریون پرسیکوس و مریون لیبیکوس با وجود مقاومت به طاعون، مخزن اصلی باکتری در طبیعت محسوب می شوند و برای اولین بار این فرضیه را که میزبان حقیقی یک بیماری عفونی را باید بیشتر در انواع مقاوم تر، نه حساس تر، به بیماری جستجو نمود مطرح نمودند که امروزه به عنوان یک واقعیت علمی شناخته می شود و قابلیت و لیاقت علمی و تحقیقاتی خود را از راه انتشارات مقالات علمی نشان دهند.

در زمان بالندگی علمی این پایگاه تحقیقاتی، دانشمندان بین المللی زیادی به پایگاه، برای آموزش دادن یا آموزش گرفتن و یا تحقیقات مرتبط، آمدند؛ اما به طور خاص جهت پیشبرد مطالعات، از یک جونده شناس آمریکایی به نام دکتر گزاویه میزون،که برای اولین بار جوندگان ایران را مورد طبقه بندی قرار داد و از یک حشره شناس، به نام دکتر ژان ماری کلن، که مطالعات کک شناسی وسیعی را به محوریت پایگاه اکنلو انجام داد، بهره گرفته شد. در این سال ها نقشه های هوایی مناطق کردستان و همدان از سازمان نقشه برداری ارتش تهیه گردید و در تحقیقات صحرایی محل های جونده گیری و آلودگی مشخص و گزارش می شد و به این شکل، پایه اولین تحقیقات مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در حوزه سلامت در کشور گذاشته شد. تیم های تحقیقاتی با استفاده از این عکس ها به دقت بر روی تحول و روند اپیزئوسی منطقه کار می کردند.

شکل زیر- نقشه کانون طاعون خیز کردستان با استفاده از عکس های هوایی- 1340، محل های صید جوندگان با شماره مشخص شده اند.

موفقیت های انستیتو پاستور ایران درباره تحقیقات طاعون توجه مقامات سازمان جهانی بهداشت را به خود جلب نمود و باعث شد بسیاری از تحقیقات بین المللی طاعون را به کارشناسان ایرانی واگذار کنند. کارشناسان و محققین این انستیتو، به عنوان کارشناسان خبره سازمان بهداشت جهانی، مطالعات خود را در مناطق مختلف دنیا، از کشورهای همسایه مانند ترکیه، سوریه، عراق و یمن گرفته تا آسیای جنوب شرقی (هندوستان، اندونزی و تایلند)، آمریکای جنوبی(برزیل و برمه و آفریقا (زئیر و تانزانیا ) ادامه دادند و ضمن آموزش و انتقال تجربیات، نتایج تحقیقات خود در این کشورها را به رشته تحریر درآوردند.بسیاری از تحقیقات این پایگاه در ایران نیز با حمایت مالی سازمان بهداشت جهانی دنبال شد.

شکل زیر- کمیته خبرگان طاعون در دفتر مرکزی سازمان بهداشت جهانی در ژنو؛ سال 1348 (دکتر محمود بهمنیار از راست نفر اول)

در سال 1351، سمینار سازمان بهداشت جهانی (WHO) در مورد طاعون در این پایگاه تحقیقاتی و با حضور شرکت کنندگانی از اقصی نقاط دنیا برگزار شد.

شکل زیر- نشست سازمان بهداشت جهانی در زمینه طاعون در پایگاه تحقیقاتی اکنلو؛ 1351.

گرچه دکتر بالتازار در سال 1341 از ایران رفت ولی مطالعات طاعون در سال های بعد نیز ادامه پیدا کرد به طوری که در سال 1357، کانون جدیدی از بیماری از منطقه سراب در آذربایجان شرقی توسط دکتر یونس کریمی و همکاران ایشان گزارش شد.

در سال های بعد نیز همچنان یکی از مهمترین وظایف محول شده به بخش اپیدمیولوژی انستیتو پاستور ایران و پایگاه اکنلو، تحقیقات در زمینه تشخیص و اپیدمیولوژی طاعون بود؛ به طوریکه از سال 1356 تا 1379، 23 ماموریت برای یافتن طاعون صحرایی به مناطق مختلف کردستان و همدان انجام شد که در 8 ماموریت ها، آلودگی به طاعون در کک ها و جوندگان مورد بررسی اثبات گردید. متاسفانه تحقیقات طاعون تقریبا از سال 1371 به طور جدی ادامه پیدا نکرد و از سال 1379 به طور کامل قطع شد و پایگاه تحقیقاتی اکنلو که پایگاه بالنده تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران و کشور بود به فراموشی سپرده شد.

شکل زیر- تله گذاری برای صید جوندگان در اطراف روستای آغ بلاغ مرشد جهت مطالعات طاعون؛ ایستاده: حامد حنیفی، تله گذار: محمدرضاآقاعباسی، 1368