مطالعات انستیتو پاستور ایران در مورد طاعون
سخنرانی دکتر مارسل بالتازار در پنجمین کنگره پزشکی ایران؛ مهرماه 1335، رامسر
خاطره آخرین موارد طاعون کردستان هنوز آن‌قدر تازه است که می‌توان در اینجا در درجه اول از آن یاد کرد.
پانزده سال قبل هنگامی‌که همراه ژرژیلان به مناسبت یک همه‌گیری وحشی طاعون در مراکش به مطالعه این بیماری پرداختیم مسائل مربوط به آن حل شده به نظر می‌رسید و تصور نمی‌شد که دیگر بتوان چیز جدیدی به انبوه مطالعات طاعون اضافه کرد.
در این زمان فقط موش بنادر (Rattus Rattus) عامل نگهداری این بیماری در طبیعت شناخته می‌شد و تصور می‌شد هر که دچار این بیماری گردد حتماً مورد گزش کک این موش واقع شده و ابتلائات بین انسان فقط در مورد طاعون ریوی مقبول بود.
معذالک بعضی از اشخاصی‌که معرفت وسیع‌تری داشتند با این نظریه (مقدس) مخالفت می‌ورزیدند و در راس آنان باید از دانشمند فقید ریکارد وژرژ یادآوری کرد. وجود کانون‌های خالص جوندگان وحشی که در آن‌جا موش بنادر موجود نبود این‌ها را به این فکر می‌انداخت که این جونده را عامل نگهداری بیماری ندانند و نیز همه‌گیری‌های وحشتناک قرون وسطی به قدری شدید و دامنه دار بوده است که موش بنادر و کک آن را هرچقدر هم متعدد بوده باشد نمی‌شد کافی برای آن فکر کرد.با این وصف تنها زحمات بی‌پایان ژرژیلان در دهات از بین رفته در اثر طاعون و نیز آزمایشگاه بود که ما را به نقش سرایت از انسان راهنمایی کرد.
در اثر این مطالعات ما به این نتیجه رسیدیم که موش بنادر و کک آن سرمنشاء بیماری طاعون است ولیکن به غیر از ایجاد موارد تک‌گیر و نادر از عهده همه‌گیری‌های بزرگ بر نمی‌آید و این امر فقط به وسیله انگل‌های خارجی انسان میسر است. البته این عقیده به مذاق طرفداران عقیده جاری خوش آیند نمی‌بود.سرنوشت می‌بایست ما را به ایران هدایت کند که در اینجا بتوانیم این نظریه جدید را تکمیل کرده و مجدداً اثبات کنیم و در شرایط متفاوتی کانون‌هایی را مطالعه کنیم که در آن همه‌گیری‌های ناگهانی به مدت کم بروز می‌کند و در آن اصولا موش بنادر وجود ندارد.
آقای دکتر بهمنیار ضمن شرح مطالعات ما در این کانون‌ها برای شما بیان خواهد کرد که انسان فقط در اثر تماس با این جوندگان دچار بیماری می‌گردد و این‌ها عوامل طبیعی این بیماری می‌باشد.
اینجا باید یادآوری کرد که موش بنادر در منزل انسان زندگی می‌کند و همین‌که در اثر بیماری از پای درآمد کک آن که به‌راحتی به انسان دسترسی دارد فورا به او حمله می‌کند؛ در حالیکه وقتی یک جونده وحشی در اثر طاعون از بین رفت به ندرت اتفاق می‌افتد که برزگری جلوی لانه آن بنشیند یا در اثر شخم زدن مزرعه تماس با کک آن پیدا کرده آلوده گردد.
آن‌چه که مسلم است کک جوندگان وحشی نمی‌تواند مدتی روی انسان زیست کند و اتفاق نمی‌افتد که ایجاد مواردی را بین انسان کند که ما در گاومیشان و گزدره در کردستان مشاهده کرده‌ایم. در نتیجه باید گفت که انگل‌های خود انسان باعث ابتلاء کسان و اطرافیان بیمار اصلی می‌گردند.
ابتلائات انسانی در کشورهای متحده آمریکا که انگل‌های انسان وجود ندارد و این‌که این موارد کاملاً اتفاقی بوده و انتشار ندارد نیز مؤید این نظریه است که این ندرت موارد در جاهایی‌که موش بنادر وجود ندارد از نظر هم میهن ما ژزف دزیره تولوزان نیز مخفی نمانده بود؛ زیرا او در 80 سال قبل ضمن صحبت درباره این بیماری از خاموش شدن خود بخود آن یادآوری کرده است.
در نتیجه می توان گفت در مواقعی که بیماری انتشار فوق العاده پیدا می کند پای موش بنادر در میان است ولیکن این انتشار در شهرهای بزرگ و بنادر که به وسیله راه آهن و کشتی به هم متصل هستند عملی باشد. نمی‌تواند معذالک توجیه سرایت بیماری‌زا از دهی به ده دیگر بنماید. اینجا می‌توان تصور کرد مثلاً برزگری که برای آخرین دیدار به بالین بیماری در ده دیگر حاضر شده است در بازگشت همراه خود انگل‌های بیمار مزبور را حمل کند. ولی این هم کافی برای همه مواردی که در ده جدید دیده می‌شوند نمی‌باشد. بنابر این می‌بایست دنبال عامل دیگری گشت که بیماری را از جایی به جای دیگر نقل نماید.
از طرف دیگر اگر فرض کنیم موش بنادر عامل اصلی بیماری باشد نقص دیگری در این فرضیه مشهود می‌افتد و آن حساسیت فوق‌العاده این حیوان است که به سرعت تلف می‌شود و در تمام موارد همه‌گیری که عفونت این حیوانات مورد تجسس قرار گرفته هیچ‌وقت حیوان زنده با کمک آن آلوده به طاعون پیدا نشده است ولی معهذا چند ماه بعد در همان نقاط دوباره بیماری بروز کرده است. بنابراین در مورد طاعون دو مسئله برای بررسی باقی می‌ماند؛ یکی مسئله انتشار و دیگری نگهداری آن. رفته رفته که مطالعات ما در ایران نضج می‌گرفت مسئله دوم روشن می‌شد و آقایان دکتر بهمنیار و دکتر افتخاری برای شما بیان خواهند کرد که چگونه برای نگهداری بیماری در طبیعت وجود حیوانات مقاوم لازم می‌باشد.
دوست ما هایش اولین کسی بود که صحت این نظریه را در کنیا نشان داد. در همین موقع نیز سازمان جهانی بهداشت این موقعیت را برای ما فراهم آورد که نظریه خود را در این مورد در کشورهای دیگر نیز دنبال کنیم و اینجا من باید کمال تشکر خود را نسبت به جناب آقای دکتر صالح وزیر محترم بهداری که ضمن تشویق به ادامه این تحقیقات شخصاً وسایل کار ما را فراهم آوردند بیان کنیم.
از طرف دیگر سازمان جهانی بهداشت جلسه‌ای با حضور نمایندگان کشورهای همجوار در ایران ترتیب داد و متعاقب آن نمایندگان مزبور درخواست کردند که انستیتو پاستور ایران دنباله تحقیقات را در کشورهای آنان نیز بگیرد و آقای دکتر بهمنیار نتایج این مطالعات را بیان خواهند کرد. به طور خلاصه نتیجه این تجسسات از این قرار است:
1- انتشار بیماری در هندوستان در اثر تراکم فوق‌العاده جمعیت و تماس بی اندازه زیاد مردم می‌باشد .
2- نگهداری بیماری در طبیعت در اثر وجود جوندگان نسبتاً مقاوم در کانون‌های بیماری است .
3- همه‌گیری شناسی بیماری مبتنی بر عوامل زیر است:
- در جاهایی که طاعون، خاص جوندگان وحشی است مثل آمریکای شمالی بیماری تک‌گیر است.
- در جاهایی که طاعون بین انسان نیز دیده می‌شود مثل کردستان، سوریه، ترکیه، عراق عرب و غیره در صورتیکه بیماری منتشر شود به واسطه انگل‌های خود انسان می‌باشد.
- در جاهایی که موش بنادر نیز وجود دارد مثل هندوستان بیماری به راحتی ولی به کندی منتشر می‌شود.
- در جاهایی که هر سه عامل یعنی جوندگان صحرائی، موش بنادر و طاعون بین انسان موجود است مثل مراکش موارد بیماری در نقاط متعدد ولی دفعتاً ظاهر می‌گردد .
- طاعون خالص موش بنادر که در بنادر مشاهده می‌شود به سرعت ظاهر می‌گردد و کاملاً از بین می‌رود.
- طاعون موش بنادر همراه با موارد بین انسان که در همه‌گیری های بزرگ دیده می‌شود در اثر ارتباط فراوان بین انسان می‌باشد.
- بالاخره همه‌گیری‌های قرون وسطی را در اثر یکی از موارد مذکور فوق باید دانست.
4- پیش‌گیری بیماری بستگی به عاملی دارد که ایجاد بیماری کرده است و در نتیجه یکسان نمی‌باشد و در هر موردی فرق می‌کند.
به طور خلاصه این بیماری وحشتناک اکنون به خوبی شناخته شده و ما وسایل کافی برای پیش‌گیری و نیز مبارزه با آن در دست داریم.